W literaturze pedagogicznej coraz częściej mówi się o kompetencjach nauczycieli. Postawy nauczycieli kompetentnych nie są dokumentowane dyplomami, ale ujawniają się w pozytywnym nastawieniu do ludzi, umiejętnościach rozwiązywania konfliktów i porozumiewania się, w umiejętnościach budowania zespołu i elastyczności własnego stylu zachowania. W wielu dziedzinach życia społecznego podkreśla się znaczenie kompetencji społecznych, a nawet są one kryterium wyboru kandydatów na różne stanowiska. Niestety w szkołach, gdzie stanowią podstawę relacji międzyludzkich, nie są należycie wyeksponowane. Odnosząc się do programu wychowawczego, zapisanego w postaci dokumentu, należy zadać pytanie o kompetencje społeczne osób dorosłych zajmujących się wychowaniem.
Łatwo znaleźć odpowiedź, kto jest kompetentny w tej mierze. Ten, którego wskażą młodzi ludzie, bez znajomości kryteriów kompetencji społecznych, ale w odpowiedzi na proste pytanie; Kto jest dobrym nauczycielem?
Na podstawie badań opinii uczniów, na obraz „dobrego nauczyciela” składa się postawa życzliwego i serdecznego poparcia oraz zrozumiała i jasna komunikacja mogąca pobudzić do wysiłku. Eksponowane są również zrozumienie, szacunek, darzenie uwagą. Przejawem szacunku są wymagania, poważne traktowanie, respektowanie zasad.
Umiejętności społeczne
Nabywanie tych umiejętności społecznych nie wynika wyłącznie z wiedzy o mechanizmach ich kształtowania, ale kształtuje się na podstawie społecznych doświadczeń i wewnętrznego potencjału.
Umiejętności społeczne są „wzorcami zachowań społecznych, które sprawiają, że jednostki są społecznie kompetentne, to znaczy zdolne do wywierania pożądanego wpływu na innych”. Elementy wiedzy, rozumienia, braku niepokoju są podkreślone jako przyczyniające się do wzrostu osiągnięć społecznych.
Konstrukcja dokumentów szkolnych nazwanych „programami wychowawczymi” w kontekście przyjętego kryterium kompetentnego wychowawcy sprowadzać się może do opisu stylu funkcjonowania danej osoby. Styl wychowania to działania patronów lub wychowawców, którzy swoją postawą pociągają innych do naśladowania. Na podstawie modelu, jaki tworzą, możliwe jest budzenie procesu motywacyjnego innych ludzi, gotowych do ich naśladowania. Tylko ten proces warunkuje kształtowanie i pojawianie się nowych umiejętności społecznych, a tym samym spodziewanych efektów wychowawczych. Wychowawcy o wysokim poziomie społecznych kompetencji mogą istotnie przyczynić się do kształtowania relacji międzyludzkich, do wychowywania ku dojrzałości i pełni człowieczeństwa.
Program wychowawczy
Program wychowawczy może być nazwany, zapisany, przekazywany do naśladowania, ale wtedy, gdy powstaje jako opis stylu zachowania konkretnej osoby i jej oddziaływań wychowawczych. Może wówczas stanowić zapis metod skutecznego rozwiązywania problemów i służyć młodym nauczycielom jako materiał do naśladowania.
Natomiast pisanie programu jako dokumentu, który daleki jest od realiów i nie bazuje na żadnym wzorze osobowym, służy wyłącznie tworzeniu dokumentu. Często nie ma żadnej wartości, gdyż odbiega od wiedzy psychologiczno-socjologicznej i jest opisem fikcyjnych zjawisk.
Podejście do oddziaływań wychowawczych i ich efektów wymaga także głębszej analizy. Przy założeniu, że najbliższy kontakt dorosłego z dzieckiem trwa do około 15. roku życia, można przyjąć, że jest to czas wychowywania. Jednak efekty wychowawcze widoczne w tym okresie nie wynikają wyłącznie ze szkolnego wpływu. To, co człowiek prezentuje sobą, jest wypadkową genetycznego wyposażenia, własnej aktywności i oddziaływań środowiskowych w skład których wchodzi między innymi rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza. Tak więc wskazywanie na efekty jako bezpośrednie skutki przebywania w szkole jest dalekie od prawdy. Natomiast wskazywanie na efekty, które ze względu na fazę rozwoju nie są możliwe do osiągnięcia, jest poważnym błędem merytorycznym.
Okres samowychowywania
Po 15. roku następuje okres samowychowywania, który nie ma żadnych ograniczeń wiekowych. Dostrzegając wzajemność wpływów obu podmiotów: wychowanka i wychowawcy i nieograniczone możliwości rozwoju tkwiące w każdym człowieku, można postrzegać wychowywanie jako proces, który nigdy się nie kończy i dotyczy wzajemnych oddziaływań osób będących na drodze ku pełni człowieczeństwa. Zamiast opisywania „spodziewanych efektów” należałoby zwrócić uwagę na profesjonalizm osób wychowujących, a efekty w postaci naśladowania dobrego wzoru z pewnością się ujawnią.
Jak ma zatem wyglądać program wychowawczy? Jeśli w ogóle ma być i służyć, niech będzie prosty i wiarygodny, konstruowany na podstawie wzoru osobowego. Niech będzie znany i stosowany, a zweryfikuje go prawda codziennego życia szkoły.
Wanda Papugowa