Zachowania agresywne dotyczą wszystkich grup wiekowych – dorosłych, młodzieży i dzieci. Zasięg i konsekwencje tego zjawiska, zarówno społeczne, wychowawcze, psychiczne jak i zdrowotne i ekonomiczne powodują, że urosło ono do rangi problemu społecznego.

Historyczne uwarunkowania zachowań agresywnych

W czasach zamierzchłych agresja i zachowania agresywne były naturalne. Utrzymanie się przy życiu, zapewnienie warunków do życia, wychowanie potomstwa, zdobywanie pokarmu, ochrona przed drapieżcami wymuszało zachowania nacechowane agresją. Walka i przemoc, towarzysząca człowiekowi od początku dziejów rodu ludzkiego, spowodowana była chęcią przetrwania i przedłużenia gatunku. Wraz z rozwojem społeczności ludzkiej zachowania agresywne przestają być podstawowym sposobem przetrwania, a wykształcające się normy moralne prowadzą do postrzegania agresji jako dewiacji w stosunkach międzyludzkich.

Termin agresja (z łac. agressio – napad) oznacza „zachowanie się zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach”. Obecnie obserwowane zachowania agresywne są przedmiotem badań, obserwacji i analiz specjalistów wielu dziedzin naukowych i sfer życia społecznego. Psychologowie skoncentrowali swe wysiłki na badaniu agresji, którą można zdefiniować jako „zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem zniszczenia lub skrzywdzenia”. Ryszard Stach określa zachowania agresywne jako „czynności, których celem jest spowodowanie innemu człowiekowi lub ludziom cierpienia fizycznego lub psychicznego, a także spowodowanie szkody lub straty cenionych przez nich wartości”.

Powszechne postrzeganie przemocy opiera się na założeniu, „że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą”.

Z subiektywnego punktu widzenia czyn agresywny może być środkiem wyrażenia, odreagowania stłumionych emocji, jak i zaspokojenia potrzeb szacunku oraz odbudowy tożsamości. O subiektywnym znaczeniu zachowań agresywnych decyduje ich psychologiczna dostępność i łatwość wykonania, charakter działania umożliwiający odreagowanie napięcia i dostarczający wzmocnień w postaci znacznej samostymulacji (hałas, stosowanie siły, zwracanie uwagi otoczenia), a także umożliwienia zdobywania aprobaty rówieśniczych grup przestępczych. Powyższe argumenty zdają się potwierdzać hipotezę, że agresja jest reakcją na frustrację.

Frustracja określona jest jako stan, który występuje wtedy, gdy pewna aktywność ukierunkowana na cel zostaje zablokowana. Im większa frustracja, tym gwałtowniejsza i bardziej brutalna agresywna reakcja.

Przejawy agresji wśród dzieci

Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest zjawiskiem znanym od dawna. Agresywne zachowanie przyjmuje postać bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek czy mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresja może być również kierowana przeciw osobom dorosłym czy przedmiotom.

Jednym z przejawów przemocy wśród dzieci są relacje obserwowane między pewnymi grupami uczniów na terenie szkoły i wokół aktywności związanych ze szkołą: chodzi o wyróżnienie tych, którzy „napastują” innych i tych, którzy są obiektami różnych form agresywnego zachowań. Zachowania takie określamy mianem przemocy interpersonalnej.

Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży przyjmują różną postać i formę. H. Buss i A. Durkee wyróżnili następujące kategorie zachowań agresywnych u dzieci:

napastliwość fizyczna – używanie fizycznej siły przeciw innym (wdawanie się w bójki z innymi, bez niszczenia przedmiotów);
napastliwość słowna – wyrażanie negatywnych uczuć w formie i treści wypowiedzi (kłócenie się, krzyczenie i wrzeszczenie, groźby, przekleństwa i nadmierny krytycyzm);
napastliwość pośrednia – zarówno okrężna (złośliwe obgadywanie lub niszczenie cudzej własności), jak i nie skierowana przeciw komuś określonemu (ataki wściekłości wyrażające się w krzyku, rzucaniu się na ziemię, tupaniu nogami, trzaskaniu drzwiami);
negatywizm – zachowanie się opozycyjne, zazwyczaj skierowane przeciw zwierzchności (odmowa współpracy, która może sięgać od biernego oporu do otwartego buntu przeciw prawu, bądź utartym zwyczajom);
podejrzliwość – rzutowanie własnej wrogości na innych (polega na nieufności do ludzi, ale również na przeświadczeniu, że inni nam szkodzą lub zamierzają szkodzić);
uraza – zazdrość i nienawiść do innych (uczucie złości do całego świata za urojone lub rzeczywiste krzywdy);
drażliwość – gotowość do wybuchu negatywnych uczuć z byle jakiego powodu (wybuchowość, zły humor, rozdrażnienie i niegrzeczność);
poczucie winy – uczucie, że jest się złym, że uczyniło się coś złego, odczuwanie wyrzutów sumienia.

Bardzo skrajnymi przejawami zachowań agresywnych dzieci są popełniane przez nie przestępstwa.

Przestępczość na terenie szkół 

W szkołach podstawowych i gimnazjach (łącznie) doszło w półroczu 2010 roku do 18 158 różnych przestępstw (w 2004 r. – 17 275, 2005 r. – 17 724, 2006 r. – 19 067, 2007 r. – 17 471, 2008 r. – 19 443, 2009 r. – 21 040).

2010 półrocze – szkoła podstawowa, gimnazjum

uszczerbek na zdrowiu – 1879
udział w bójce lub pobiciu – 882
zgwałcenie – 4
kradzież cudzej rzeczy – 1572
kradzież z włamaniem – 524
przestępstwa rozbójnicze – 5053
przestępstwa narkotykowe – 588

Ogólna aprobata dla agresji i przemocy jako formy interakcji społecznych, minimalizowanie negatywnej oceny skutków własnej grupy agresji w porównaniu z agresją „innych”, uzasadnienie potrzeby agresji i przemocy „wyższymi” racjami, anonimowość relacji interpersonalnych, rozproszenie odpowiedzialności bądź przemieszczenie tej odpowiedzialności za wprowadzenie i egzekwowanie agresywnych działań i przemocy w relacjach społecznych to czynniki i zjawiska mające znaczenie dla eskalacji agresji i przemocy. Rozumienie tych procesów i zjawisk pomaga objaśnić agresję występującą także wśród dzieci i młodzieży.

Zachowania agresywne dzieci i młodzieży mogą mieć formę adaptacyjno-obronną. Dążenie do redukcji podwyższonego napięcia, przeżywanego lęku oraz nastawienie na podtrzymanie i obronę zagrożonego „Ja” pozwala sklasyfikować młodzieżowe zachowania agresywne jako zachowania zaradcze. Przyczyny takiego zachowania młodego człowieka mogą być różne:

czas dorastania wraz z istotnymi przemianami hormonalnymi i fizycznymi prowadzi nie tylko do zahamowania umiejętności interpersonalnych i społecznych, stosunkowo częstym zjawiskiem jest powrót – cofanie się dzieci prezentujących przed wejściem w dorastanie wzorce zachowań dojrzałych, odpowiedzialnych i dorosłych, do etapu wcześniejszego rozwojowo. Zmaganie się z trudnościami i zagrożeniami o charakterze społecznym przedstawia podwójną trudność, ze względu na brak możliwości i umiejętności komunikowania się w sposób otwarty i bezpośredni ze swym otoczeniem oraz trudności w racjonalnym radzeniu sobie z piętrzącymi się trudnościami;

sfera relacji społecznych z bliższym i dalszym otoczeniem stanowi źródło najczęstszych nieporozumień i konfliktów, ze względu na niemożność lub niechęć młodzieży do podporządkowania się, oczekującym dorosłego zachowania się, rodzicom – negatywizm i inne formy agresji mogą stanowić próbę odpowiedzi i swoiste rozwiązanie problemu;

czyn agresywny, który pojawia się niespodziewanie i zaskakująco jest niezrozumiały. Najczęściej nie ma możliwości dotarcia do jego historii, ciągu wydarzeń, które do tego czynu doprowadziły. Prawdopodobnie zmaganie się poprzez agresję poprzedza okres bezskutecznych, ponawianych prób rozwiązania problemu na drodze nieagresywnej, która nie dała pożądanych rezultatów. Zachowania agresywne (samouszkodzenia i próby samobójcze) podejmowane są najczęściej w sytuacji wyczerpania się prób rozwiązania sytuacji kryzysu na podstawie zachowań aprobowanych społecznie;

nawet w przypadku nabycia i posiadania w repertuarze reakcji radzenia sobie i zmagania się z zagrożeniem wzorów dojrzałych, odpowiedzialnych zachowań mogą one nie być dla młodzieży zadowalające i nie przynosić subiektywnej satysfakcji.

Wpływ na osobowość młodego pokolenia ma coraz więcej źródeł pozarodzinnych. Środki multimedialne (gry komputerowe, sieci informatyczne) lansują jako normę dążenie do celu poprzez przemoc i agresję. W wirtualnej rzeczywistości stwory są rozrywane i wracają do pierwotnych postaci. Postacie, z którymi styka się młody gracz, nasycone są agresją. Jest to tym bardziej groźne, że dla bezkrytycznego gracza, a takim jest dziecko, postacie te są wrogie, odczłowieczone i przeznaczone do wyeliminowania. Hitem dla młodzieży staje się uczestniczenie w grach ze współudziałem kolegów za pomocą Internetu. Zaczyna się więc „prawdziwa walka” ludzi z prawdziwą grą w zabijanie, tyle że bezkrwawą – dzieci nie tylko oglądają, ale i uczestniczą w scenach gwałtu i przemocy. Prowadzi to do trudności w rozróżnieniu tego, co właściwe i pożądane od tego, co złe i brutalne.

Podsumowanie

Uwarunkowania ekonomiczne i konkurencyjność obecnego życia prowadzą do tego, aby „mieć – a nie być”. Reklamy zachęcają do życia według lansowanych standardów. Często treść reklam odbierana jest przez młodzież bezkrytycznie, a niemożność osiągnięcia tego poziomu rodzi frustrację i podpowiada kombinacje, aby dojść do życia na wysokiej stopie „na skróty”. W przerażająco szybkim tempie na drogę przestępczości wchodzą nieletni, a przyczyną tego jest pogoń dorosłych za utrzymaniem odpowiedniego statusu społecznego i ekonomicznego. Zabiera to rodzicom tyle czasu, że zapominają o zaspokojeniu u dzieci jego potrzeb psychicznych (akceptacji, miłości, bezpieczeństwa). Młodzi ludzie czują się niepotrzebni, pomocne dla nich stają się młodociane subkultury i gangi przestępcze gloryfikujące przemoc i zachowania agresywne. Poprzez agresywne zachowanie i umiejętność zdobywania nielegalnie dóbr materialnych (spryt), młodzież dostrzega, iż jest to sposób na zapewnienie sobie akceptacji grupy.

W obecnych czasach istotne jest wyrabianie u dzieci określonej postawy, rozumienia sytuacji, w której się znajdują. Potrzebne są mechanizmy adaptacyjne, które uchronią i utrzymają równowagę jednostki między społecznymi tendencjami, zredukują napięcie i niepokój, zaspokoją emocjonalne potrzeby, wspomogą uczucie pewności siebie, a nawet zmodyfikują rzeczywistość tak, aby była łatwiejsza do zaakceptowania.

Tomasz Nesterak
Wychowawca 5/2012
_______________________
Bibliografia:

Frączek A., Pufal-Struzik I. (red.), Agresja wśród dzieci i młodzieży, 1996.
http://www.statystyka.policja.pl/portal/st/840/58252/Przestepczosc_na_terenie_szkol_w_polroczu_2010_r.html
Noga H., Gry komputerowe i programy multimedialne. Wyzwanie wychowawcze, „Wychowawca”, 2002, nr 1.
Noga H., Wychowawcze aspekty rewolucji informatycznej, Kraków 2008.