W Polsce próby konstruowania i wdrażania profesjonalnych programów profilaktycznych przypadają na dekadę lat 90. W tym czasie powstało dużo nowoczesnych programów odnoszących się głównie do profilaktyki pierwszorzędowej. Programy te uwzględniały współczesną wiedzę na temat czynników ryzyka, czynników chroniących, skutecznych strategii profilaktycznych. Objęto nimi sporą grupę młodzieży szkolnej, jak też przeszkolono nauczycieli. Podjęto także próby oceny skuteczności programów. Badania ewaluacyjne kilku z nich świadczą o pozytywnym oddziaływaniu (wzrost wiedzy, wzrost samooceny uczniów, pozytywna zmiana postaw, ujawnianie problemów alkoholowych w rodzinie). Jednocześnie badania wskazują, że skuteczność programów jest ograniczona, ponieważ nie odnotowano wyraźnych zmian w zachowaniach uczestników. Wyniki te być może wskazują na niedoskonałość samych programów, jak też metod badawczych w stosunku do tak złożonego zjawiska, jak ludzkie zachowanie. Badanie skuteczności programów pozwala znaleźć główne przyczyny ich niepowodzeń oraz szukać skutecznych strategii związanych z najbardziej skutecznym modelem profilaktyki.

 

Współcześnie programy profilaktyczne odchodzą od tradycyjnego modelu profilaktyki, w którym kładziono nacisk na zwalczanie patologii, przekazywanie informacji związanych z uzależnieniami, przede wszystkim dotyczącymi alkoholu, narkotyków i nikotyny, a podejmowane działania były okazjonalne i sporadyczne. Badania potwierdzają, że takie krótkie, okolicznościowe programy są nieskuteczne, a wręcz szkodliwe. Zwykle rozjątrzają tylko problem, któremu mają przeciwdziałać. Głównie z tego powodu akcentuje się potrzebę konstruowania i realizacji programów obejmujących dłuższy czas oraz systematyczne działania wśród młodzieży. Są to programy, które idą w kierunku szeroko rozumianej promocji zdrowia. Kładzie się w nich nacisk na uczenie umiejętności społecznych, uporządkowanie systemu wartości, szukanie przyczyn uzależnień, a nie tylko ukazywanie ich skutków, osobiste zaangażowanie uczestników. Szymon Grzelak odnosząc się do współczesnego modelu profilaktyki proponuje model profilaktyki integralnej. W koncepcji tej oddziałuje się na różne płaszczyzny rozwoju człowieka, umacnia czynniki chroniące. Oparte na tej koncepcji programy dążą do wzmocnienia więzi z rodzicami, wspierają zaangażowanie religijne i rozwój duchowy, umacniają prospołeczne normy zachowania. Bardzo mocno podkreśla się, że działania skierowane na dany rodzaj uzależnienia nie mogą skupić się tylko na jednym rodzaju uzależnienia (jak w modelu tradycyjnym), ale muszą być prowadzone w taki sposób, aby wspierać oddziaływania dotyczące innych rodzajów zagrożeń.

 

Taki model profilaktyki wydaje się być jak najbardziej słuszny i uzasadniony, tym bardziej, że wiele badań wskazuje na fakt współwystępowania ze sobą zachowań ryzykownych.

 

9. Podstawową formą ochrony przed uzależnieniami są programy profilaktyczne. Czy można na tym poprzestać? Jakie braki profilaktyki uzupełnia wychowanie charakteru?

 

Same programy to za mało. Osobowość, charakter człowieka kształtuje się od najmłodszych lat. Największy wpływ na to, kim się stajemy, ma rodzina. Należy pamiętać, że szkoła w wychowaniu powinna wspierać rodzinę, ale pełnej odpowiedzialności nigdy przejąć nie może. W szkole dziecko może nauczyć się pewnych postaw i umiejętności społecznych (związanych z komunikacją, asertywnością, współżyciem w grupie, radzeniem sobie z presją mediów i rówieśników, umiejętnością poszukiwania i udzielania wsparcia). Nawet jeśli młody człowiek dodatkowo spotyka się z akceptacją grupy rówieśniczej, nigdy nie zastąpi to kochającej i zdrowej rodziny. Często szkoła staje w sytuacji, w której musi wyrównywać braki, których tak naprawdę wyrównać się nie da.

 

Psychoterapeuci i specjaliści w dziedzinie profilaktyki zwracają szczególną uwagę na dwa czynniki chroniące dziecko przed zaburzeniami zachowania: więź między rodzicami i dziećmi oraz wyznaczanie granic dla zachowań dziecka. Wg koncepcji Rossa Campbella, amerykańskiego psychiatry i psychoterapeuty, w wychowaniu dziecka niezbędna jest miłość i zdrowa dyscyplina. Mądra, bezwarunkowa miłość stanowi podstawę więzi między rodzicami a dzieckiem. Dzieci dorastają w świecie stworzonym przez ludzi dorosłych i szybko uczą się obowiązujących w nim reguł. „Nasiąkają” tym, co otrzymują i tylko to są w stanie oddać. Campbell podkreśla znaczenie dyscypliny, zwraca jednak uwagę, że karność osiąga się przede wszystkim miłością a nie karami. Dziecko musi odczuwać miłość rodziców, nie mogą oni jednak akceptować wszystkich jego zachowań.

 

Listy czynników ryzyka, jak też czynników chroniących wskazują, że nie możemy oddziaływać wyłącznie na objawy dysfunkcji, skupiając się tylko na zachowaniach młodzieży. Objawy te mają swoją przyczynę, dlatego też w działania profilaktyczne skierowane do młodzieży należy włączać rodziców oraz innych znaczących dorosłych (nauczycieli).