Ogólne kryteria dzieła twórczego

Nowy wytwór – chociaż nie ma rzeczy absolutnie nowych – zawiera zmianę i różni się od dotychczasowo istniejących podobnych wytworów. Oryginalność przypisuje się produktom, które nie powstały w wyniku naśladownictwa, wytworom niezwykłym, niestereotypowym, zaskakującym, ale adekwatnym do wymogów sytuacji, unikatowym oraz niepowtarzalnym. Z kolei wartościowy może być wytwór w znaczeniu estetycznym (poszukuje i tworzy piękno), poznawczym (ukazuje prawdę o świecie i człowieku oraz poszerza zakres wiedzy) i praktycznym (dąży do poprawy warunków życia ludzi, zaspokaja potrzeby człowieka w znacznie większym stopniu oraz pozwala mu na znacznie skuteczniejsze realizowanie zadań niż istniejący podobny wytwór). Generatywne dzieło posiada szczególną energię ideową, jest ponadczasowe, stanowi niewyczerpalny stymulator pomysłów w epokach następnych.

"Niezbędniki" talentu

W psychologii pojawiły się próby ustalenia warunków mających duże znaczenie w kształtowaniu talentu. Wymienia się interakcję takich czynników, jak: wysoki poziom uzdolnień specjalnych, iloraz inteligencji powyżej przeciętnej, wysoki poziom uzdolnień twórczych, odpowiednia struktura osobowości zabezpieczająca efektywność działania często wbrew przeciwnościom, aktywność własna, środowisko społeczne sprzyjające rozwojowi uzdolnień oraz czynnik losowy (trochę szczęścia – znaleźć się we właściwym miejscu i czasie). Nie można więc o człowieku, który doskonale odtwarza (śpiewa) utwory, powiedzieć, że ma talent, jest on bowiem uzdolniony odtwórczo. Ale jeśli sam skomponowałby twórczą piosenkę i bardzo dobrze ją wykonał, to wówczas można o nim powiedzieć, że ma talent. Zasadniczo więc pojęcie talent odnosi się do ludzi, którzy mają określony dorobek twórczy.

Kim jest geniusz?

To pojęcie jest zarezerwowane dla człowieka, którego dzieło okazało się przełomowe dla dalszego rozwoju i postępu cywilizacyjnego – w nauce, technice, kulturze, życiu społecznym. Geniuszem np. w fizyce okazał się Einstein, w medycynie – Pasteur, w astronomii – Kopernik itd. Współcześnie prace i odkrycia takich ludzi honoruje się nagrodą Nobla.

Uzdolnienia specjalne

Ludzie nie rodzą się jednakowi – różnią się wzrostem, budową oraz układem nerwowym. Różnice w funkcjonowaniu układu nerwowego są podstawą rozwoju uzdolnień specjalnych i określa się je mianem zadatków wrodzonych uzdolnień. Uzdolnienie jest wynikiem zbioru zdolności ogólnych i specjalnych; aby rozwinęły się np. uzdolnienia matematyczne, człowiek musi mieć kilka, a nawet kilkanaście zadatków wrodzonych. Podkreślając znaczenie czynników wrodzonych, warto przy okazji wspomnieć o roli dziedziczenia zdolności i uzdolnień specjalnych. W większości wypadków wysoko uzdolnieni oboje rodzice (np. matematycznie) będą mieli, z dużym prawdopodobieństwem, wysoko uzdolnione matematycznie dziecko. Zaskakującym zjawiskiem jest tendencja do zanikania wysokich zdolności w którymś pokoleniu. Z kolei zróżnicowany poziom uzdolnień rodziców – jedno z rodziców nie posiada uzdolnień, a drugie posiada, lub np. matka posiada je na niskim poziomie, a ojciec na wysokim – stwarza szanse odziedziczenia przez dziecko uzdolnień, ale już na niższym poziomie. Pomimo tego, prawdopodobieństwo iż kolejny potomek będzie uzdolniony, jest duża. Można wobec powyższego stwierdzić, że przeciętne uzdolnienia są przekazywane z pokolenia na pokolenie dłużej, zaś trwałość wysokich uzdolnień w każdym następnym pokoleniu jest coraz mniejsza.

Skąd się biorą uzdolnienia?

Problematyka genezy uzdolnień jest jednak kwestią skomplikowaną, ponieważ wrodzone zadatki wpływają na rozwój uzdolnień, ale ich nie wyznaczają. Uzdolnienia precyzują się dopiero w wyniku indywidualnego rozwoju i pracy człowieka. Człowiek uzdolniony matematycznie nie zostanie wybitnym matematykiem tylko dzięki swoim wewnętrznym predyspozycjom, jeśli ich nie odkryje i nie będzie rozwijał, osoba obdarzona dobrym słuchem muzycznym (zdolność specjalna) nie rozwinie swych uzdolnień muzycznych bez innych zdolności specjalnych oraz ćwiczeń. Z kolei dziecko, nieposiadające wrodzonych zadatków muzycznych, nie rozwinie swych uzdolnień muzycznych, pomimo że zgodnie z wolą rodziców uczy się gry na instrumencie i interesuje muzyką. Czynniki zewnętrzne zawsze działają poprzez zadatki wewnętrzne i we wzajemnej interakcji. Po jednej stronie zależności jest człowiek (jego zdolności ogólne, uzdolnienia specjalne, uzdolnienia twórcze i osobowość), a po drugiej zewnętrzne wpływy środowiskowe (w tym rodzina, grupy rówieśnicze, szkoła), od których zależy wykrycie, aktywizowanie i rozwój uzdolnień. Poniższy model rozwoju uzdolnień (rys. 2) ilustruje omówioną interakcję oraz pokazuje, jakie jest prawdopodobieństwo, że przy spełnionych warunkach rozwinie się u człowieka talent.

Po ogólnych rozważaniach terminologicznych warto przyjrzeć się nieco bliżej zagadnieniu rozpoznawania dzieci uzdolnionych oraz kwestii pracy nauczyciela z uczniami uzdolnionymi.